(Σημ. Chania-Veria: Μετά την παρουσίαση της ερευνητικής εργασίας μαθητών του 5ου Γενικού Λυκείου της Βέροιας, που υλοποιήθηκε υπό την εποπτεία της φιλολόγου κ. Ολυμπίας Μπέτσα κι αναρτήθηκε στο blog στις 27.01.2012, με μεγάλη χαρά παρουσιάζουμε μια ακόμα μαθητική εργασία-έρευνα γύρω από την Τοπική Ιστορία της Βέροιας - αυτή τη φορά από μαθητές της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και συγκεκριμένα μαθητών της ΣΤ΄ Τάξης του 3ου Δημοτικού Σχολείου Βέροιας, που υλοποιήθηκε υπό την επίβλεψη και τον συντονισμό της δασκάλας κ. Αρίστης Κουκουρίκου στα πλαίσια των καινοτόμων εκπαιδευτικών προγραμμάτων δράσης, που αναλύονται και στον πρόλογο της εργασίας.
Από το σώμα του κειμένου της εργασίας, απομονώνουμε και παρουσιάζουμε εδώ το προλογικό σημείωμα, τη εισαγωγή, τη μεθοδολογία της έρευνας, τις αναφορές στην εβραϊκή συνοικία και συναγωγή καθώς και το κεφάλαιο των πηγών.
Για μια ακόμα φορά νοιώθω την ανάγκη να επισημάνω τις ενθαρρυντικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνουν αρκετοί εκπαιδευτικοί της Βέροιας (κι όχι μόνον της Βέροιας), έξω και μακριά από το στερεοτυπικό μοντέλο του σχολείου της αίθουσας και κυρίως την τόλμη να ακουμπήσουν σε «παρεξηγημένες» πτυχές των μικρο-ιστοριών και να βοηθήσουν τις νέες γενιές μαθητών ώστε να ανιχνεύσουν τους αγωγούς επικοινωνίας του πολιτισμικού φορτίου του χώρου όπου μεγαλώνουν με το παρόν και το μέλλον του.
Το πλήρες κείμενο της εργασίας μπορεί κανείς να διαβάσει ολόκληρο στο blog του σχολείου http://3dimotikoverias.blogspot.com).
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Κατά τη σχολική χρονιά 2010-2011, η ΣΤ΄ τάξη του 3ου Δημοτικού Σχολείου Βέροιας υλοποίησε δύο παράλληλα και αλληλένδετα εκπαιδευτικά καινοτόμα προγράμματα δράσης (projects) που έχουν σχέση με την ιστορία, τον πολιτισμό και το περιβάλλον της πόλης μας: το «Ιχνηλατώντας τη Βέροια» και το «Historical Building Pictures – Part II».
Η υλοποίηση των προγραμμάτων πραγματοποιήθηκε με την άμεση συνεργασία τόσο με τους υπεύθυνους των Πολιτιστικών Θεμάτων και Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης της Διεύθυνσης Π.Ε. Ημαθίας, κ.Μάνια Βασιλείας και κ.Κουρουζίδη Χάρη αντίστοιχα, όσο και με τους παρακάτω φορείς και φυσικά πρόσωπα της πόλης μας:
1. Δήμο Βέροιας: α) κ. Νίκο Μαυροκεφαλίδη, πρόεδρο Δ.Σ. Βέροιας, β) κ. Γιάννη Παντερμαράκη, υπεύθυνο Δημοσίων Σχέσεων του Δήμου, γ) κ. Μποχωρίδη Θανάση, υπάλληλο της Τεχνικής Υπηρεσίας του Δήμου και δ) κ. Θεολογίδου Κλεοπάτρα, επιστημονική συνεργάτη του Δήμου.
2. Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Βέροιας
3. Ιερά Μητρόπολης Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας: πατέρα Ναθαναήλ
4. Δικαστικό Μέγαρο Βέροιας
5. κ. Άννα Ματσκάνη, αρχιτέκτονα
6. κ. Γιώργο Λιόλιο, δικηγόρο- συγγραφέα
7. κ. Θωμά Γαβριηλίδη, συν/χο εκπαιδευτικό, ερευνητή και συγγραφέα
8. κ. Θωμά Δημητράκη, συν/χο δάσκαλο, ερευνητή και συγγραφέα
9. κ. Φωφώ Σιδηροπούλου, συν/χα νοικοκυρά
Στο πρόγραμμα «Historical Building Pictures Part II» συμμετείχαν και οι εκπαιδευτικοί του σχολείου μας κ.Τσιτηρίδου Σταυρούλα, καθηγήτρια Αγγλικών, ως επιβλέπουσα της σωστής μετάφρασης του υλικού μας, και ο κ.Τουλιόπουλος Βασίλης, δάσκαλος, ως τεχνική υποστήριξη σε θέματα Νέων Τεχνολογιών και Διαδικτύου.
Τους ευχαριστούμε όλους θερμά για τη συνεργασία τους στη διεξαγωγή της έρευνας και την υλοποίηση της εργασίας μας.
Η ερευνητική ομάδα:
| 1. Αραπίδου Θεοπούλα 2. Γεωργιάδης Στράτος 3. Γιαννόπουλος Αντώνης 4. Γιαρένης Δημήτρης 5. Ζηλιασκούδης Ισίδωρος 6. Λιτσμάνοβ Ρούντι 7. Ναθανήλ Γιώργος 8. Ουτσετάρης Άγγελος 9. Παναγιωτίδου Μιχαέλα | 10. Τσαλουχίδου Στεφανία-Ελεονώρα 11. Τσανάκας Κωνσταντίνος 12. Τσαρτσή Ελένη 13. Τσέα Λίνα 14. Τσιαμήτρος Γιάννης – Αντώνης 15. Τσιομπάνογλου Κατερίνα 16. Φιλοσίδης Σταύρος 17. Φιλόσογλου Βασίλης 18. Χατζηαντώνογλου Δημήτρης |
Επίβλεψη, καθοδήγηση, συντονισμός: Κουκουρίκου Αρίστη, δασκάλα
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η Τοπική Ιστορία ως σχολικό αντικείμενο προσφέρει στο μαθητή και στην κοινωνία:
· Κριτήρια για μια υψηλής ποιότητας γνωστική προσέγγιση του παρελθόντος.
· Συστηματική ενίσχυση της τοπική συλλογικής μνήμης και αισθητικής.
· Κατανόηση των σύγχρονων εξελίξεων στον τοπικό κοινωνικό χώρο.
· Γνώση των διαχρονικών προβλημάτων και των ειδικών χαρακτηριστικών της τοπικής κοινωνίας.
· Προαγωγή της συλλογικής αυτογνωσίας και της αποδοχής της διαφορετικότητας.
· Ευαισθητοποίηση για το περιβάλλον και την ποιότητα ζωής.
· Αναγνώριση της πολυμορφίας και των τοπικών ιδιαιτεροτήτων ως πολύτιμων παραγόντων του πολιτισμικού πλούτου της χώρας.
Η ενασχόλησή μας με την τοπική ιστορία της πόλης μας κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αφορά δύο καινοτόμα διαθεματικά προγράμματα Πολιτιστικών Θεμάτων, το «Ιχνηλατώντας τη Βέροια» και το «Historical Buildings Pictures - Part II», όπου συνδυάσαμε και αξιοποιήσαμε τις αρχές και τα δεδομένα της οικολογίας, της τοπικής ιστορίας, της ιστορίας του περιβάλλοντος με έμφαση στην αρχιτεκτονική κληρονομιά.
Ειδικότερα, σε ό,τι αφορά το «Historical Building Pictures Part II», πρόκειται για πρόγραμμα διαδικτυακής συνεργασίας ευρασιατικών σχολείων στο οποίο, μέσω ηλεκτρονικής πλατφόρμας (ICT-platform), προβάλλονται οι προτεινόμενοι ιστορικοί τόποι κάθε χώρας-μέλους.
Στη σύμπραξη αυτή συμμετείχαν οκτώ σχολεία από Ευρώπη και Ασία, ένα από κάθε χώρα. Από την Ελλάδα ήταν το δικό μας σχολείο. Οι άλλες χώρες που συμμετείχαν ήταν η Ινδία, η Γαλλία, η Δανία, η Μαλαισία,, το Πακιστάν, η Ινδονησία, οι Φιλιππίνες και η Ισπανία. Οι εργασίες των συμμετεχόντων σχολείων προβάλλονται στον ιστότοπο http://hisbulpics.wikispaces.com .
Η διάρθρωση της εργασίας μας έχει ως εξής:
Στο 1ο Μέρος παρουσιάζονται ο σκοπός, οι στόχοι και η μεθοδολογία υλοποίησης των σχεδίων εργασίας.
Στο 2ο Μέρος παρουσιάζεται η συνθετική εργασία «Ιχνηλατώντας τη Βέροια».
Στο 3ο Μέρος παρουσιάζονται τα ιστορικά κτίρια της Βέροιας, τα οποία αποτέλεσαν αντικείμενο της έρευνάς μας.
Στο 4ο Μέρος παρατίθενται οι εντυπώσεις των μαθητών/τριών από την ενασχόλησή τους με τα προγράμματα και η αξιολόγηση της υπεύθυνης εκπαιδευτικού.
Στο Παράρτημα παραθέτουμε χάρτες της Βέροιας, χρήσιμους για την εργασία μας.
Στο τέλος παρατίθενται οι βιβλιογραφικές και ηλεκτρονικές πηγές, οι πηγές προέλευσης του φωτογραφικού υλικού και τα φυσικά πρόσωπα που μας βοήθησαν στην υλοποίηση της εργασίας μας είτε μέσω συνεντεύξεων είτε μέσω ξεναγήσεων στους χώρους.
Σκοπός και στόχοι
Σκοπός και των δύο προγραμμάτων είναι η διερεύνηση της πολυπολιτισμικής ταυτότητας της Βέροιας κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι επιμέρους στόχοι που τέθηκαν είναι οι μαθητές:
1. Να καλλιεργήσουν τον ιστορικό λόγο και την κριτική ιστορική σκέψη εργαζόμενοι ως ιστορικοί.
2. Να επισημάνουν ίχνη και αποτυπώματα ζωής του ανθρώπου στο χρόνο γύρω τους.
3. Να ανακαλύψουν πτυχές της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής της πόλης κατά την συγκεκριμένη ιστορική περίοδο.
4. Να διερευνήσουν ιστορικά κτίρια της Βέροιας (παλαιότητα, ιστορικά στοιχεία, τωρινή χρήση) και, μέσω αυτών, να αυξήσουν την επίγνωσή τους για την πολυπολιτισμική κληρονομιά της πόλης.
5. Να ευαισθητοποιηθούν στη διατήρηση και το σεβασμό της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
6. Να αμβλύνουν τις εθνικιστικές και τοπικιστικές εκδηλώσεις στερεοτύπων ενισχύοντας την κριτική ιστορική τους σκέψη.
7. Να αξιοποιήσουν τις Νέες Τεχνολογίες και τη σύμπραξη ηλεκτρονικών κοινοτήτων προκειμένου να συλλέξουν ή/και να επεξεργαστούν υλικό, να ανταλλάξουν πληροφορίες, να δημιουργήσουν παρουσιάσεις και να προβάλλουν το υλικό της δουλειάς τους μέσω ηλεκτρονικής πλατφόρμας.
Μεθοδολογία υλοποίησης
Η διάρκεια και των δύο προγραμμάτων ήταν έξι μήνες, από 1/12/2010 έως 31/5/2011.
Συμμετείχαν οι 18 μαθητές της ΣΤ΄ τάξης του 3ου Δημοτικού Σχολείου, δώδεκα αγόρια και έξι κορίτσια, υπό την ευθύνη, επίβλεψη και καθοδήγηση της δασκάλας τους, κ.Κουκουρίκου Αρίστης.
Για την υλοποίηση των προγραμμάτων αυτών, υιοθετήσαμε την στρατηγική ανάπτυξης project (σχέδιο εργασίας) σε συνδυασμό με τη σχολική ιστορική έρευνα και την επιτόπια μελέτη και έρευνα του περιβάλλοντος χώρου.
Αιτία για να ασχοληθούμε με την πολυπολιτισμική ταυτότητα της Βέροιας κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν το μάθημα της Ιστορίας της ΣΤ΄ τάξης, το οποίο εξετάζει τον Ελληνισμό μετά την Άλωση (1453-1821), την Επανάσταση (1821-1830) και την ιστορία της Ελλάδας ως ανεξάρτητου κράτους (1830 και εξής).
Η αφορμή δόθηκε από το ίδιο το κτίριο του σχολείου μας και το παρακείμενο τζαμί, ίχνη της οθωμανικής κυριαρχίας στη Βέροια. Έτσι, αποφασίσαμε:
α) να γνωρίσουμε, μέσω των ιστορικών κτιρίων, την πολυπολιτισμική κληρονομιά της πόλης μας, και
β) να ανακαλύψουμε τον τρόπο ζωής και τις σχέσεις των ανθρώπων της συγκεκριμένης εποχής.
Σε ό,τι αφορά το θεωρητικό πλαίσιο της εργασίας, οι μαθητές/τριες χωρίστηκαν σε ομάδες και ανέλαβαν να διερευνήσουν ένα κεφάλαιο με τα υποθέματά του μέσα από βιβλιογραφικές πηγές. Για το λόγο αυτό, επισκεφτήκαμε τη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Βέροιας και αναζητήσαμε και συγκεντρώσαμε στοιχεία που αναφέρονται στην ιστορία της Βέροιας. Έτσι, διαμορφώσαμε το χρονικό πλαίσιο κατά το οποίο η Βέροια ήταν υπό οθωμανική κυριαρχία και εντοπίσαμε τις τρεις βασικές κοινότητες της πόλης που συμβίωναν στην πόλη: την οθωμανική, την εβραϊκή και τη χριστιανική.
Στη συνέχεια, με γνώμονα την αντιπροσώπευση των τριών παραπάνω κοινοτήτων αλλά και την προσβασιμότητα σ’ αυτά, επιλέξαμε τα υπό διερεύνηση ιστορικά κτίρια και οργανώσαμε τις επισκέψεις μας σ’ αυτά. Τα κτίρια που επιλέξαμε ήταν: α) οθωμανική κοινότητα: το σχολείο μας (3ο & 14ο Δ.Σχ. Βέροιας), το Μεντρεσέ τζαμί, το Ορτά τζαμί, το Δικαστικό Μέγαρο, και τα Δίδυμα Λουτρά, β) εβραϊκή κοινότητα: τη Συναγωγή, γ) χριστιανική κοινότητα: το Δημαρχείο, την εκκλησία Αναστάσεως του Χριστού και το ναό των αγίων Κηρύκου και Ιουλίττας. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η πρόσβαση στο Ορτά τζαμί και τα Δίδυμα Λουτρά δεν κατέστη δυνατή, διότι το μεν πρώτο βρίσκεται σε άσχημη κατάσταση και δεν είναι επισκέψιμο, το δε δεύτερο χρησιμοποιείται από την 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ως χώρος καταγραφής και συντήρησης αρχαιοτήτων.
Οι μαθητές/τριες χωρίστηκαν σε ομάδες των δύο ή τριών ατόμων και κάθε ομάδα ανέλαβε να διερευνήσει και να παρουσιάσει ένα ιστορικό κτίριο, τόσο υπό μορφή περιγραφικού κειμένου όσο και σε παρουσίαση Power Point. Η έρευνά μας περιλαμβάνει επιτόπια παρατήρηση, συλλογή βιβλιογραφίας, μελέτη βιβλίων ή αρχείων, σημειώσεις, προφορικές συνεντεύξεις, μαγνητοσκόπηση, φωτογράφιση, μελέτη χαρτών και τοπογραφικών διαγραμμάτων.
Για όλα τα παραπάνω συνεργαστήκαμε με φορείς και φυσικά πρόσωπα της πόλης μας (αναφέρονται στον πρόλογο).
Μετά την επιλογή και καταγραφή των απαραίτητων πληροφοριών έγινε η σύνθεση της παρακάτω εργασίας. Για τις ανάγκες της διαδικτυακής μας συνεργασίας με τα ευρασιατικά σχολεία, δημιουργήσαμε πολυμεσικές παρουσιάσεις σε Power Point, τις οποίες μεταφράσαμε στην αγγλική γλώσσα και τις αναρτήσαμε στην ηλεκτρονική πλατφόρμα του προγράμματος http://hibulpics.wikispaces.com. Κάθε μαθητής/τρια είχε αποκτήσει το δικό του όνομα χρήστη (Username) και κωδικό πρόσβασης (Password) προκειμένου να μπορεί να εισέρχεται στο περιβάλλον επεξεργασίας του wiki και να μπορεί να αναρτά την εργασία του.
Επιπλέον, οι εργασίες των μαθητών/τριών αναρτήθηκαν και στο blog του σχολείου μας: http://3dimotikoverias.blogspot.com.
Η Εβραϊκή συνοικία Μπαρμπούτα
Η Μπαρμπούτα οφείλει το όνομά της στην ομώνυμη βρύση που βρίσκεται ακόμη στην περιοχή. Σύμφωνα με την παράδοση όποιος περαστικός έπινε νερό από αυτήν τη βρύση, παντρεύονταν Βεροιώτισσα και παρέμενε για πάντα στην πόλη. Η συνοικία βρίσκεται στο βορειοδυτικό μέρος της πόλης, έξω από τα παλιά τείχη της, ανάμεσα στα κάστρα, κάτω από τον κεντρικό πύργο και δίπλα στο "ποτάμι των γύφτων", όπως ονόμαζαν τον Τριπόταμο στο Μεσαίωνα (βλ. χάρτη συνοικιών στο Παράρτημα).
Η Μπαρμπούτα αποτελούσε μια περίκλειστη γειτονιά με δύο ελεγχόμενες εισόδους, όπου ζούσαν κυρίως οι Εβραίοι της Βέροιας. Η μία πόρτα, η είσοδος, ήταν από τη μεριά της πόλης και η άλλη στην όχθη του ποταμού. Μέχρι την απελευθέρωση της Βέροιας από τους Οθωμανούς, το 1912, οι πόρτες αυτές έκλειναν το βράδυ και άνοιγαν το πρωί. Έτσι, προστάτευαν τον πληθυσμό τους.
Κτισμένη σε σχήμα τριγωνικό, η συνοικία αποτελεί μοναδικό δείγμα στον ευρωπαϊκό χώρο. Τη διασχίζει η πλακόστρωτη οδός Ολγάνου, όπου δεξιά και αριστερά της βρίσκονται οι παλιές εβραϊκές κατοικίες, δημιουργώντας ένα αμυντικό τείχος. Εικάζεται πως στη συγκεκριμένη περιοχή τα σπίτια συνδέονταν μεταξύ τους με υπόγειες στοές, τα αποκαλούμενα «λαγούμια». Σήμερα, πολλές από τις κατοικίες αυτές σήμερα έχουν αναπαλαιωθεί και στεγάζουν διάφορες υπηρεσίες.Εδώ διατηρείται η εβραϊκή συναγωγή, μοναδική στα Βαλκάνια. Στη συνοικία αυτή δεν κατοικούν πλέον Εβραίοι.
Οι δρόμοι της συνοικίας, τα λεγόμενα καλντερίμια, είναι φτιαγμένοι από πέτρες, επεξεργασμένες ή μη (κροκάλες), ενώ οι αυλές των σπιτιών είναι στρωμένες με βότσαλα. Τις πέτρες αυτές τις μετέφεραν από τον Αλιάκμονα και τον Τριπόταμο.
Οι Εβραίοι της Βέροιας
Η Βέροια κατοικήθηκε για πρώτη φορά από Εβραίους από τα τέλη των ελληνιστικών χρόνων, πριν από το 2ο αι. π.Χ., μέχρι τον 5ο αι. μ.Χ. Στη συνέχεια φύγανε κι εγκατασταθήκανε στην Κωνσταντινούπολη. Στα τέλη του 15ου αι. ήρθαν ξανά Εβραίοι στη Βέροια από την Ισπανία, οι λεγόμενοι Σεφαρδίτες, και έμειναν εδώ για περίπου τέσσερις αιώνες, μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα. (Οι Σεφαρδίτες εκδιώχτηκαν από την Ισπανία το 1492, κατόπιν εντολής των καθολικών μοναρχών Φερδινάνδου Β΄ και Ισαβέλλας επειδή αρνήθηκαν να ασπαστούν τον χριστιανισμό).
Το 1943, συνελήφθησαν από τους ναζί 850 άτομα από τα οποία σώθηκαν 134. Οι υπόλοιποι κάηκαν στους φούρνους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι 134 που σώθηκαν, κατέφυγαν στα βουνά και σώθηκαν με τη βοήθεια ντόπιων χριστιανών από την πόλη αλλά και από τα χωριά στα οποία αυτοί αναζήτησαν ένα καταφύγιο. Έτσι, για περίπου 2 χρόνια κατόρθωσαν να ζήσουν κυνηγημένοι σε διάφορα χωριά των Πιερίων και μετά τη λήξη του πολέμου επέστρεψαν στη Βέροια. Οι περισσότεροι από αυτούς, στα τέλη της δεκαετίας του ’40 και καθ’ όλη τη δεκαετία του ’50, μετανάστευσαν στο Ισραήλ. Στη Βέροια έχουν μείνει πλέον μόνο 4 άτομα.
Όσες περιουσίες έμειναν ‘ορφανές’ (δεν αναζητήθηκαν ποτέ) περιήλθαν στην ιδιοκτησία του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου, το οποίο στη συνέχεια τις πούλησε σε χριστιανούς. Όσοι Εβραίοι σώθηκαν και επέστρεψαν στη Βέροια, αποφάσισαν να μεταναστεύσουν στο Ισραήλ και πούλησαν κι αυτοί με τη σειρά τους τις περιουσίες τους σε άλλους συμπολίτες. Πάντως, δεν καταπατήθηκε κανένα περιουσιακό στοιχείο.
Επαγγέλματα
Οι Εβραίοι κατοίκησαν την περιοχή της Μπαρμπούτας διότι υπήρχε δίπλα το ποτάμι, το οποίο τους εξυπηρετούσε στις επαγγελματικές τους δραστηριότητες. Οι Εβραίοι που ήρθαν από την Ισπανία και για όλα τα χρόνια που έμειναν εδώ πέρα, ασχολούνταν κυρίως με τη λεύκανση των υφαντών, την κατασκευή μακραμάδων (μακριές πετσέτες) καθώς και με την κατασκευή ταπήτων ή τσόχας. Η βιοτεχνική τους δραστηριότητα ήταν τόσο σημαντική που είχε και μια εξαγωγική δυνατότητα: εξήγαγαν τα προϊόντα τους στη βόρεια και νότια Βαλκανική. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες κατοίκησής τους στη Βέροια, οι Εβραίοι ασχολούνταν κυρίως με χρηματιστηριακές εργασίες, με το εμπόριο και με μικροεπαγγέλματα όπως τενεκετζήδες και υαλουργοί.
Σχέσεις λαών
Στη Βέροια, σε αντίθεση με άλλες πόλεις του ελλαδικού χώρου, είχαν αναπτυχθεί πολύ στενές σχέσεις και σχέσεις ειρήνης και σύμπνοιας μεταξύ του χριστιανικού και του εβραϊκού στοιχείου της πόλης. Και γι’ αυτό άλλωστε, κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αρκετοί Εβραίοι μπόρεσαν την τελευταία στιγμή να διαφύγουν στα βουνά με τη βοήθεια συμπολιτών μας χριστιανών, οι οποίοι τους βοήθησαν με προσωπικό κίνδυνο, και έτσι να σωθούν από τους Ναζί.
Τα κτίρια
Στη γειτονιά της Μπαρμπούτας συναντάμε πολλά αρχοντικά σπίτια, αξιόλογα δείγματα της αρχιτεκτονικής του 19ου αι., τα περισσότερα από τα οποία αναπαλαιώθηκαν. Είναι χτισμένα με πωρόλιθους και τα «δεσίματά» τους γίνονταν με ξύλα, και τα δύο υλικά της περιοχής.
Χαρακτηριστικό τους οι εβραϊκές επιγραφές, πλουμισμένες με λουλούδια και γιρλάντες. Δίπλα τους στέκονται μικρά λαϊκά σπίτια. Όλα μαζί δηλώνουν την κοινωνική διαστρωμάτωση της συνοικίας. Ανάμεσα στα αρχοντικά ξεχωρίζουν:
Αρχοντικό Μπέκα. Κτισμένο το 1859, άνηκε σε ένα πλούσιο έμπορο. Εντυπωσιάζει για την ξεχωριστή αρχιτεκτονική και διακόσμησή του, όπου κυριαρχούν ρυθμοί Μπαρόκ και ροκοκό. Το εσωτερικό του διακοσμείται με αυθεντικές τοιχογραφίες, διατηρημένες σε άριστη κατάσταση. Σήμερα είναι δημοτική ιδιοκτησία και στεγάζει το Διεθνές Ινστιτούτο Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής και το αρχείο του καθηγητή Νίκου Μουτσόπουλου.
Κτήριο «Ολγάνου». Κτίστηκε το 1872. Εδώ έμενε η οικογένεια ενός Εβραίου αρχιερέα που ήταν υπεύθυνος για τη σφαγή του ιερού κριαριού. Ανήκει στο Δήμο Βέροιας και στεγάζει το "Αίθριο Πολιτισμού Όλγανος" (που ονομάστηκε έτσι από τη μυθική θεότητα του ποταμού).
Αρχοντικό Μπόζογλου. Κτίστηκε στις αρχές του 20ου αι. και είναι το μοναδικό εβραϊκό σπίτι με νεοκλασικά στοιχεία. Στεγάζει τη Δημοτική Επιχείρηση Τουρισμού και το Σύλλογο Βλάχων. Κτήριο Αναστασίου. Το τελευταίο σπίτι της εβραϊκής συνοικίας, ανήκε στο ραβίνο[1] της εποχής. Κτίστηκε το 1882, όπως μαρτυρά η επιγραφή στην κορυφή του. Στεγάζει τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ) Νομού Ημαθίας.
Ένα άλλο αρχοντικό του 19ου αι., το οποίο αναστηλώθηκε και διακοσμήθηκε, στεγάζει το ξενοδοχείο «Κόκκινο Σπίτι». Κάποια άλλα κατοικούνται από οικογένειες. Όλα τους όμως έχουν διατηρήσει την παλιά αρχιτεκτονική. Σε πολλά από αυτά μπορείς να διακρίνεις εβραϊκά σύμβολα και επιγραφές που διακοσμούν τις προσόψεις τους.
Στην περιοχή αυτή σώζεται και η εβραϊκή Συναγωγή, για την οποία γίνεται λόγος στο 3ο Μέρος της εργασίας.
Η Συναγωγή[2]
Η Συναγωγή βρίσκεται στη βορειοδυτική πλευρά του εσωτερικού της εβραϊκής συνοικίας δίπλα στην όχθη του Τριποτάμου. Χτίστηκε αρχικά στα μέσα του 16ου αι., αλλά η οριστική μορφή του κτιρίου όπως είναι σήμερα διαμορφώθηκε στα μέσα του 18ου αι. Είναι μία από τις πιο παλιές συναγωγές στην Ελλάδα. Πλέον, δεν χρησιμοποιείται ως χώρος λατρείας παρά μόνο περιστασιακά.Σύμφωνα με την αρχαία εβραϊκή παράδοση, οι συναγωγές έπρεπε να χτίζονται στο πιο υψηλότερο σημείο της πόλης, έξω από τα τείχη της πόλης (για εύκολη διαφυγή) ή κοντά σε υδάτινο στοιχείο (για λειτουργικές ανάγκες καθαριότητας).
Μπαίνοντας στο κτίριο, στην είσοδο δεξιά βλέπουμε το μεζουζά, όπου οι Εβραίοι ακουμπούσαν το κεφάλι τους για να πάρουν τη θεία ευλογία. Αριστερά της εισόδου, πάνω στο περβάζι του παραθύρου βρίσκεται ένα κασελάκι με τα καπέλα που φοράνε οι Εβραίοι κατά την προσευχή. Τα καπέλα αυτά συμβολίζουν την προστασία του Θεού.
Τα χρώματα και τα διακοσμητικά στοιχεία που υπάρχουν στην οροφή είναι τα αυθεντικά. Οι τοίχοι της Συναγωγής πριν το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είχαν διαφορετικό χρωματισμό, ήταν σκούρο μπλε, το χρώμα που συναντάμε στους κίονες του χώρου. Σήμερα έχουν χρώμα γαλάζιο, χρώμα που επιλέχθηκε κατά την αναπαλαίωσή της στα τέλη της δεκαετίας του ’90, υπό την ευθύνη και τις οδηγίες ενός ραβίνου από το Μαρόκο, οπότε έχει επιρροή από τη διακόσμηση των συναγωγών της Β.Αφρικής.
Τέσσερις κίονες στο κέντρο του χώρου ορίζουν το Βήμα (Τεβά), όπου βρίσκεται ένα έπιπλο πίσω από το οποίο στεκόταν ο ραβίνος και οι ψάλτες της Συναγωγής διαβάζοντας διάφορες προσευχές και πραγματοποιούσαν κάποιες τελετουργίες.
Στον ανατολικό τοίχο βρίσκεται το Εχάλ, ο πιο ιερός χώρος της Συναγωγής, όπου φυλάσσονταν οι κύλινδροι του Νόμου, δηλαδή η Παλαιά Διαθήκη σε πάπυρους, οι οποίοι έβγαιναν μόνο σε πολύ μεγάλες γιορτές. Τα διακοσμητικά στοιχεία του Εχάλ είναι αυθεντικά, εμπνευσμένα από την ισπανική παράδοση και κουλτούρα. Είναι δηλαδή ισπανικά μοτίβα που συναντά κανείς σε συναγωγές της Ισπανίας και της Πορτογαλίας. Στο εσωτερικό του το Εχάλ ήταν επενδυμένο εξολοκλήρου με χρυσό. Το Εχάλ σφαλιζόταν με κλειδί. Την ευθύνη φύλαξης των κυλίνδρων είχε ο εκάστοτε ραβίνος. Μπροστά από το τελευταίο σκαλοπάτι του Εχάλ βρίσκεται ένα ξύλινο έπιπλο που χρησίμευε για την τοποθέτηση αγιασμού και κεριών. Δίπλα από το Εχάλ υπάρχει μία μαρμάρινη επιγραφή όπου αναγράφονται τα ονόματα ευεργετών της Συναγωγής. Παραδίπλα, βρίσκεται μία άλλη μαρμάρινη επιγραφή όπου αναγράφονται οι Δέκα Εντολές του Νόμου (Μωυσή).
Ανάμεσα στο Εχάλ και στο Τεβά, δεξιά και αριστερά βρίσκονται καρέκλες όπου κάθονταν οι πιστοί. Ακριβώς από πάνω βρίσκεται μια εντυπωσιακά διακοσμημένη οροφή με γεωμετρικά σχήματα σε έντονα χρώματα του κόκκινου, του πράσινου, του μπλε και του κίτρινου. Στα τέσσερα σημεία της οροφής συναντάμε τέσσερις επιγραφές. Πρόκειται για τις τρεις ιερές πόλεις των Εβραίων, την Ιερουσαλήμ, τη Χεβρώνα και την Τσφατ (Σαφέντ), ενώ η τέταρτη αναφέρεται στην πόλη που φιλοξενεί τη Συναγωγή, τη Βέροια.
Στο νότιο τοίχο (αριστερά του Τεβά), υπάρχουν τρία καφασωτά παράθυρα. Πρόκειται για τον παλαιό γυναικωνίτη, ο οποίος ήταν ενεργός μέχρι και στα τέλη της δεκαετίας του ’40. Προηγουμένως όμως, η συναγωγή είχε επεκταθεί λόγω της πληθυσμιακής αύξησης και είχε διαμορφωθεί και ο νεώτερος γυναικωνίτης ο οποίος βρίσκεται ακριβώς απέναντι. Πρόκειται για ένα υπερυψωμένο πατάρι με καφασωτό πλέγμα. Οι γυναικωνίτες είχαν εξωτερική είσοδο και έξοδο, αφού οι γυναίκες δεν επιτρέπονταν να μπουν στο χώρο της Συναγωγής. Στον γυναικωνίτη-πατάρι συναντάμε και τα μοναδικά δέκα (10) διασωθέντα θρανία του εβραϊκού σχολείου και την έδρα-τραπέζι του δασκάλου.Ακριβώς πάνω από τα τρία καφασωτά παράθυρα του παλαιού γυναικωνίτη βρίσκεται η αναπαράσταση του Ναού του Σολομώντα. Στην αρχαία εβραϊκή παράδοση δεν υπήρχαν συναγωγές παρά μόνο ένας ναός, ο ναός του Σολομώντα. Οι συναγωγές χτίστηκαν στη συνέχεια και μετά την τρίτη καταστροφή του Ναού, από τους Εβραίους που έφυγαν από την περιοχή της Παλαιστίνης και κατοίκησαν σε διάφορα μέρη της Μεσογείου, όπως στη Μεσοποταμία, στη Β.Αφρική, στη Ν.Ευρώπη, προκειμένου να αποτελέσουν έναν χώρο συγκέντρωσης, λατρείας αλλά και θρησκευτικής αναφοράς σ’ αυτόν τον ναό. Διότι πάντοτε οι Εβραίοι έχουν ένα μόνο όνειρο: να ξαναχτίσουν τον Ναό του Σολομώντα.
Η οροφή πίσω από το Τεβά, είναι διακοσμημένη με στοιχεία που προέρχονται από την κουλτούρα των ισπανικών διακοσμητικών μοτίβων. Τα στοιχεία αυτά είναι αυθεντικά.Στον τοίχο πίσω από το Τεβά βλέπουμε σε αναπαράσταση την Επτάφωτη Λυχνία ή κατά τα εβραϊκά Μενορά (Menorah), το πιο ιερό σύμβολο των Εβραίων, όπως έχουν οι χριστιανοί τον σταυρό. Οι επτά λυχνίες συμβολίζουν τον ήλιο, τη σελήνη και τους κύριους πλανήτες, λάμποντας στο Σκότος του Απύθμενου Χάους και της Ματαιότητας της Υλικής Ζωής.
Στην παλιά Συναγωγή τα παράθυρα ήταν βιτρό, κάτι που αναμένεται να γίνει σε επικείμενη αναδιαμόρφωση. Το υπάρχον δάπεδο τοποθετήθηκε κατά τη δεκαετία του ’30.
Το υπόγειο της Συναγωγής εξυπηρετούσε την προετοιμασία των νεκρών. Εκεί δηλαδή μετέφεραν τους νεκρούς, γιατί κατά την εβραϊκή παράδοση οι νεκροί δεν έμεναν ποτέ στο σπίτι. Μεταφέρονταν στον υπόγειο χώρο της Συναγωγής, όπου η Επιτροπή Νεκρών φρόντιζε τόσο για την προετοιμασία του νεκρού όσο και για την κηδεία.
Σήμερα η Συναγωγή είναι κατά βάση κλειστή, δεν είναι επισκέψιμη. Αναμένεται να διαμορφωθεί ο κύριος χώρος και το υπόγειο και να λειτουργήσει ως μουσείο.
«Άλλη μια σχολική χρονιά έφτασε στο τέλος της. Όμως αυτή η χρονιά δεν είναι μια συνηθισμένη, αλλά μια ξεχωριστή γιατί αυτή χρονιά αυτή είναι η τελευταία στο δημοτικό. Φέτος, λοιπόν, η τάξη μας έκανε ένα project με θέμα «Ιχνηλατώντας τη Βέροια». Με την ευκαιρία αυτή, επισκεφτήκαμε πολλά ιστορικά μνημεία της πόλης μας. Βέβαια, για να τα γνωρίσουμε καλύτερα χρειαστήκαμε τη βοήθεια κάποιων ανθρώπων. Όλα ήταν υπέροχα, όμως θα προτιμούσα αυτή η χρονιά να κρατούσε λίγο παραπάνω.»
Αραπίδου Θεοπούλα
«Φέτος η κυρία μας μάς πρότεινε να κάνουμε ένα πρόγραμμα για τη Βέροια στα οθωμανικά χρόνια. Επισκεφτήκαμε εκκλησίες που λειτουργούσαν κατά τα οθωμανικά χρόνια και μάθαμε πολλά πράγματα για τη Βέροια. Πιο πολύ μου άρεσε όταν ήρθε ο δάσκαλος της κυρίας, ο κύριος Θωμάς Δημητράκης, και μας μίλησε για το σχολείο μας. Μας είπε ότι κάτω από αυτό υπάρχουν σήραγγες (στοές) και ότι μπορεί να υπάρχουν διάφορα μνημεία όπως τάφοι κλπ. Περάσαμε πολύ καλά κατά τη διάρκεια του προγράμματος και θα ήθελα να έχω την ευκαιρία να το ξανακάνω.»
Γεωργιάδης Στράτος.
«Γενικά, αυτόν το χρόνο πέρασα πολύ ωραία. Πήγαμε σε πολλά μέρη. Είμαι πολύ χαρούμενος γιατί έμαθα πάρα πολλά πράγματα για τη ζωή παλιά. Μάθαμε για τα τζαμιά της Βέροιας και για τα τζαμιά των Ιωαννίνων. Καλέσαμε τον κύριο Γαβριηλίδη και μας μίλησε για πάρα πολλά πράγματα. Πέρασα πολύ ωραία αυτόν το χρόνο και έμαθα πάρα πολλά.»
Γιαννόπουλος Αντώνης
«Φέτος ασχοληθήκαμε με ένα project που το ονομάσαμε “Ιχνηλατώντας τη Βέροια”. Μ’ αυτό το πρόγραμμα μου δόθηκε η ευκαιρία να μάθω για την ιστορία της Βέροιας αλλά και των μνημείων της. Επίσης, μπόρεσα να επισκεφτώ και να δω πώς είναι από κοντά. Τώρα που τελείωσε το project ξέρω αρκετά από την ιστορία της Βέροιας όπως και των ιστορικών μνημείων της. Είμαι χαρούμενος που συμμετείχα σ’ αυτό το πρόγραμμα καθώς και ευχαριστημένος, διότι η χρονιά πέρασε τόσο γρήγορα και ωραία που δεν πιστεύω ότι φτάσαμε στο τέλος.»
Ζηλιασκούδης Ισίδωρος
«Φέτος η τάξη μας υλοποίησε ένα πρόγραμμα στο οποίο είχαμε την ευκαιρία να δούμε και να μάθουμε για τα ιστορικά μνημεία της πόλης μας. Επισκεφτήκαμε τους χώρους αυτούς και ξεναγηθήκαμε από κάποιους ανθρώπους. Μπορεί να κουραστήκαμε και να δουλέψαμε σκληρά, αλλά τελικά βγάλαμε το επιθυμητό αποτέλεσμα. Πέρασα πάρα πολύ ωραία!
Το παράπονό μου είναι πως κάποιες χώρες, οι οποίες συμμετείχαν στην ευρασιατική συνεργασία, δεν ‘ανέβασαν’ ούτε ένα κείμενο ή μια φωτογραφία σχετικά με το θέμα.»
Ναθαναήλ Γιώργος
«Τη φετινή χρονιά συμμετείχαμε σε ένα ευρασιατικό πρόγραμμα συνεργασίας σχολείων με θέμα “Historical Building Pictures”, δηλαδή ‘εικόνες ιστορικών κτιρίων’. Για τις ανάγκες του προγράμματος αυτού, επισκεφτήκαμε το Μεντρεσέ τζαμί, το Δικαστικό μέγαρο, το Δημαρχείο, τις εκκλησίες του Χριστού και των αγίων Κηρύκου και Ιουλίττας και τη συναγωγή των Εβραίων.
Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον κ. Κουρουζίδη Χάρη, τον κ. Θωμά Δημητράκη, τον κ. Θωμά Γαβριηλίδη, την κ. Βάσω Μάνια και την κυρία μας, την κ. Αρίστη Κουκουρίκου.»
Ουτσετάρης Άγγελος
«Φέτος μου δόθηκε η ευκαιρία να γνωρίσω καλύτερα τη Βέροια χάρη στην κ. Αρίστη. Έμαθα πολλά πράγματα που δεν ήξερα. Για παράδειγμα, πήγαμε στην Μπαρμπούτα και επισκεφτήκαμε τη συναγωγή. Θα προτιμούσα αυτή η χρονιά να κρατούσε λίγο περισσότερο, για να γνωρίσουμε ακόμη περισσότερα πράγματα για την πόλη μας.»
Παναγιωτίδου Μιχαέλα.
«Νιώθω πολύ ενθουσιασμένη γιατί μας δόθηκε η ευκαιρία να επισκεφτούμε πολλά μνημεία, τζαμιά και εκκλησίες. Πολλοί άνθρωποι μας ξενάγησαν και τους είμαστε ευγνώμονες. Πολλά από αυτά δεν τα γνωρίζαμε, πόσο μάλλον και την ιστορία τους. Επισκεφτήκαμε το δημαρχείο, το δικαστήριο, την εκκλησία του Χριστού, τη συναγωγή, τους δίδυμους λουτρώνες, το Ορτά τζαμί, το Μεντρεσέ τζαμί και άλλα χίλια δυο μέρη.
Ήταν μια ξεχωριστή χρονιά γιατί μάθαμε πολλά από την ιστορία της Βέροιας.»
Τσαλουχίδου Στεφανία-Ελεονώρα
«Φέτος στην ΣΤ΄ τάξη κάναμε πολλές δραστηριότητες. Μου άρεσαν οι εργασίες που κάναμε για τα αξιοθέατα και τα μνημεία της πόλης, που μας βοήθησαν κάποιοι άνθρωποι να βρούμε καινούριες πληροφορίες γι’ αυτά, που τα παρουσιάσαμε με τη βοήθεια των ηλεκτρονικών υπολογιστών.»
Τσανάκας Κωνσταντίνος
«Είμαι περήφανη που ζω στη Βέροια γιατί είναι μία πόλη με μεγάλη ιστορία. Φέτος, με τη βοήθεια της δασκάλας μας κ. Αρίστης Κουκουρίκου, μας δόθηκε η ευκαιρία να επισκεφτούμε πολλά από τα ιστορικά της μνημεία. Έτσι, γνωρίσαμε πολλά από αυτά και μάθαμε πότε χτίστηκαν και γιατί. Νομίζω ότι αυτή τη χρονιά έμαθα και γνώρισα πολλά για την πόλη στην οποία ζω. Ήταν μια τέλεια εμπειρία και ευχαριστώ την κυρία μου για την πρωτοβουλία αυτή. Κάτι τέτοιο γίνεται για πρώτη φορά στο σχολείο μας και ελπίζω να συνεχιστεί.»
Τσαρτσή Ελένη
«Κατά τη διάρκεια της φετινής σχολικής χρονιάς, είχαμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε για τα ιστορικά μνημεία της πόλης μας. Σ’ αυτά τα μνημεία και κτίρια, ξεναγηθήκαμε από πολλούς ιστορικούς και σπουδαίους ανθρώπους της πόλης μας. Όσα ιστορικά μνημεία γνώρισα φέτος, με εντυπωσίασαν το εάν πιο πολύ από το άλλο.»
Τσέα Λίνα
«Φέτος με την τάξη μου επισκεφτήκαμε πολλά κτήρια όπου δεν είχαμε πάει ποτέ. Πήγαμε στο Μεντρεσέ τζαμί, στη συναγωγή, στη Μπαρμπούτα και σε πολλά άλλα μέρη. Μάθαμε για τους τρεις πολιτισμούς της Βέροιας, τους οθωμανούς, τους εβραίους και τους χριστιανούς. Αυτό το πρόγραμμα ονομάστηκε «Ιχνηλατώντας τη Βέροια». Πήραμε πολλές πληροφορίες, ξεναγηθήκαμε, παρουσιάσαμε. Φέτος πέρασα ωραία.»
Τσιαμήτρος Γιάννης-Αντώνης
«Στις αρχές της σχολής χρονιάς, αποφασίσαμε με την κυρία μας να κάνουμε μια εργασία πάνω στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στη Βέροια. Κάναμε περιπάτους στις τρεις συνοικίες της Βέροαις, την εβραϊκή, την οθωμανική και τη χριστιανική. Ήταν μια φανταστική εμπειρία! Κάποιες φορές κουραζόμασταν αλλά το διασκεδάσαμε πολύ. Πιστεύω πως έγινε μια υπέροχη δουλειά.»
Φιλόσογλου Βασίλης
«Στη διάρκεια της σχολικής αυτής χρονιάς, η τάξη μου υλοποίησε ένα ιστορικό πρόγραμμα που το ονόμασε «Ιχνηλατώντας τη Βέροια». Το πρόγραμμα αυτό είχε ως στόχο να μάθουμε για την πόλη στην οποία ζούμε. Κι έτσι αρχίσαμε… Επισκεφτήκαμε πολλά ιστορικά κτίρια, μερικά από τα οποία πήραμε ειδική άδεια για να μπούμε μέσα, καλέσαμε ιστορικούς να μας μιλήσουν και απαντήσουν στα διάφορα ερωτήματά μας, ψάξαμε στα βιβλία και αφού μαζέψαμε την απαραίτητη ύλη φτιάξαμε διάφορα Power Point, τα οποία τα αναρτήσαμε στη συγκεκριμένη ιστοσελίδα διαδικτυακής συνεργασίας ευρασιατικών σχολείων.
Πιστεύω ότι ήταν ένας πολύ ωραίος τρόπος για να μάθουμε για την πόλη μας. Αλλά επίσης, κατά τη γνώμη μου, είχε και μερικά κενά. Για παράδειγμα, δεν επισκεφτήκαμε το αρχαιολογικό μουσείο. Παρ’ όλα αυτά, ήταν πολύ καλό!»
Φιλοσίδης Σταύρος
«Τη χρονιά αυτή επισκεφτήκαμε πολλά κτίρια, από τα οποία τα περισσότερα δεν ήταν επισκέψιμα. Όμως μετά από πολλές προσπάθειες καταφέραμε να τα επισκεφτούμε. Εγώ, ο Σταύρος και ο Γιάννης-Αντώνης ασχοληθήκαμε με το Μεντρεσέ τζαμί. Το κτίριο που με εντυπωσίασε πιο πολύ ήταν η εκκλησία του Χριστού. Ελπίζω και η επόμενη έκτη τάξη να έχει την ευκαιρία να τα επισκεφτεί!»
Χατζηαντώνογλου Δημήτρης
«Ήταν μια πρωτόγνωρη εμπειρία για όλους μας. Γνωρίσαμε πάρα πολλά για την ιστορία της Βέροιας, σίγουρα όμως δεν εξαντλήσαμε το θέμα. Η έκπληξη όλων μας ήταν η επίσκεψη σε χώρους όπου καθημερινά περνούσαμε από μπροστά τους και μας ήταν αδιάφοροι. Θεωρώ πως οι στόχοι των προγραμμάτων επιτεύχθηκαν. Τα παιδιά απέκτησαν ιστορικό λόγο, ανακάλυψαν ίχνη πολιτισμών μέσα στην πόλη, καλλιέργησαν την κριτική τους σκέψη, αύξησαν την επίγνωσή τους για την πολυπολιτισμική κληρονομιά της πόλης, χρησιμοποίησαν τις ιστορικές πηγές και τις Νέες Τεχνολογίες προκειμένου να συνθέσουν τις εργασίες τους, συνεργάστηκαν για το επιθυμητό αποτέλεσμα, πρόβαλλαν τα μνημεία της πόλης τους στο Διαδίκτυο συμμετέχοντας σε σύμπραξη ηλεκτρονικών κοινοτήτων. Μα πάνω από όλα αγάπησαν την πόλη τους!
Τώρα που τελειώνουμε και σε λίγες μέρες θα αποχαιρετιστούμε, εύχομαι και ελπίζω κάποιοι από τους μαθητές και τις μαθήτριές μου να συνεχίσουν να ανακαλύπτουν την πόλη τους. Η ιστορία της είναι ανεξάντλητη και αξίζει τον κόπο να ασχοληθείς μαζί της!»
Κουκουρίκου Αρίστη
δασκάλα
Βιβλιογραφικές πηγές
Αναστασόπουλος, Α. (2003). Μουσουλμάνοι και χριστιανοί στη Βέροια του Β΄ μισού του 18ου αιώνα. Στο Βεροίας Μελετήματα. Οι Φίλοι του Βυζαντινού Μουσείου Βέροιας, Βέροια
Βουδούρης, Α. (2010). Η οθωμανική αγορά (μπεζεστένι) της Βέροιας, μέσα από μια απεικόνιση στο τέμενος του Μενδρεσέ. Χρονικά Ε.Μ.Ι.Π.Η
Γαβριηλίδης, Θ. (1999). Η Βέροια στους αιώνες. Βεργιώτικα σημειώματα. Βέροια
Γαβριηλίδης, Θ. (2009). Αναδρομή στην Ιστορία του κτιρίου και του χώρου του πρώην τεμένους «Μενδρεσέ». Ομιλία στο Παύλειο Πολιτιστικό Κέντρο Βέροιας (9/6/2009). Χρονικά Ε.Μ.Ι.Π.Η., έτος Β΄, αρ.φύλλου 5, σελ.10-11
Γαβριηλίδης, Θ. (1998). Βέροια 14ος – 20ος αιώνας, εκδ. Κώστα Κάκαρη, Βέροια
Θεολογίδου, Κλ. (2008). Περιβαλλοντικά μονοπάτια στη Βέροια. Με έμφαση στην Αρχιτεκτονική Κληρονομιά. Ελληνική εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού – Τοπική Επιτροπή Ημαθίας, Βέροια
Καλογήρου, Ν. (1989). Βέροια. Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Μέλισσα, Αθήνα
Μαργιέ, Α. και Ματσκάνη Α. (2005). Η οθωμανική αρχιτεκτονική της Βέροιας. Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ
Μαργιέ, Α. και Ματσκάνη Α. (2007). Η οθωμανική αρχιτεκτονική στην πόλη της Βέροιας. Άρθρο στο περιοδικό Αρχαιολογία & Τέχνες, τχ.105
Μπατσαρά – Τζήκα, Χ. (2002). Βέροια, οδοιπορικό μέσα στην πόλη. Βέροια
Παπαζώτος, Θ. (2003). Οδοιπορικό στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή Βέροια. Ναοί – Τέχνη – Ιστορία. ΥΠΠΟ - Ταμείο Αρχαιολογικών πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα
Παπαζώτος, Θ. (1994). Η Βέροια και οι ναοί της (11ος – 18ος αι.). Ταμείο Αρχαιολογικών πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα
Πυρινός, Π. (1989). Τα σχολεία της Βέροιας (1901-1912) και η ιερατική σχολή Τιμίου Προδρόμου Βέροιας (1909-1915). Ιερά Μητρόπολις Βέροιας. Θεσσαλονίκη
Πυρινός, Π. (1983). Η συμβολή της Μητροπόλεως Βεροίας στην παιδεία κατά τον 19ο αιώνα. Ιερά Μητρόπολις Βέροιας. Θεσσαλονίκη
Ταναμπάση, Α. (2009). Η Βέροια και η Νάουσα κατά τον περιηγητή του 17ου αιώνα Evliya Çelempi. Χρονικά Ε.Μ.Ι.Π.Η., έτος Β΄, αρ.φύλλου 6, σελ. 5-6
Τατάκη, Α. (2003). Παλαιά και νέα στοιχεία για την προσωπογραφία και την κοινωνία της Βέροιας. Στο Βεροίας Μελετήματα. Οι Φίλοι του Βυζαντινού Μουσείου Βέροιας, Βέροια
Τσιλιπάκου, Α. (2001). Βέροια, ένα αστικό και καλλιτεχνικό κέντρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. ΥΠΕΠΘ – ΥΠΠΟ (πρόγραμμα ΜΕΛΙΝΑ) – 11 Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
Χιονίδης, Γ. (1960). Ιστορία της Βέροιας – της πόλεως και της περιοχής, τόμ.Α, Βέροια
Χιονίδης, Γ. (1970). Ιστορία της Βέροιας – της πόλεως και της περιοχής, τόμ.2, Βέροια
Χριστοδούλου, Α. (1960). Ιστορία της Βέροιας. Βέροια
Ηλεκτρονικές πηγές
Φωτογραφικό αρχείο
Προσωπικές φωτογραφικές λήψεις και βιντεοσκοπήσεις
Προσωπικό φωτογραφικό αρχείο Γεράσιμου Καλλιγά
Δήμος Βέροιας
Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Βέροιας
Ψηφιακός δίσκος (cd) «Βέροια “Μητρόπολις” της Μακεδονίας», εκδ. Δήμος Βέροιας – Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας – Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Βέροια, 2003
Προφορικές μαρτυρίες – Συνεντεύξεις - Ξεναγήσεις
Γαβριηλίδης Θωμάς: Γενικά ιστορικά στοιχεία της πόλης
Δημητράκης Θωμάς: Για το τουρκικό σχολείο (3ο & 14ο Δημ.Σχολείο)
Κουρουζίδης Χάρης: Για την εβραϊκή συνοικία, την εκκλησία του Χριστού, το ναό Κηρύκου και Ιουλίττας, το αρχοντικό Σαράφογλου και τα Δίδυμα Λουτρά
Λιόλιος Γιώργος: Για το εβραϊκό στοιχείο της πόλης και τη συναγωγή
Ματσκάνη Άννα: Για την πλατεία Ωρολογίου και το Δικαστικό Μέγαρο
Μαυροκεφαλίδης Νίκος: Για το Ημιγυμνάσιο Βέροιας (σημερινό Δημαρχείο)
Σιδηροπούλου Φωφώ: Για το τουρκικό σχολείο (3ο & 14ο Δημ.Σχολείο)
[1] Ο τελευταίος ραβίνος της πόλης ζούσε έξω από την περίκλειστη γειτονιά, επί της οδού Μεραρχίας. Κάπου εκεί κοντά βρίσκονταν και το εβραϊκό σχολείο.
[2] Γύρω στο 50-51 μ.Χ. ήρθε στη Βέροια ο Απ.Παύλος με το Σίλα και τον Τιμόθεο και κήρυξε το Ευαγγέλιο στους Εβραίους και στους ειδωλολάτρες της πόλης. Υπάρχουν αναφορές που υποστηρίζουν ότι η Συναγωγή των Εβραίων και ο χώρος που κήρυττε ο Απόστολος Παύλος στις άλλες φυλές ήταν στην ίδια περιοχή. Η παράδοση λέει ότι ο χώρος αυτός ήταν το σημείο όπου σήμερα βρίσκεται το γνωστό μνημείο του «Βήματος του Αποστόλου Παύλου», στην οδό Μαυρομιχάλη. Ένα στοιχείο που μαρτυρεί ότι στην περιοχή αυτή υπήρχε Συναγωγή είναι ότι δίπλα από το Βήμα υπήρχε κόγχη η οποία εξαλείφτηκε το 1924 (Χιονίδης, 1960). Πάντως, δεν είναι τεκμηριωμένο αρχαιολογικά εάν η συναγωγή ήταν χτισμένη στο σημείο του Βήματος.
